تهذيب نفس
تهذيب نفس يکي از واجبات اکيده است که اسلام به آن خيلي اهميّت داده و در سورۀ «الشّمس» بعد از بيش از ده قسم و چندين تأکيد، فرموده است:
]قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها ، وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها[[1]
رستگاري فقط از آن کسي است که خود را مهذّب نموده است و شقي و بدبخت کسي است که صفت رذيله بر او حکم‌فرما باشد.
لذا بر هر انساني واجب است به اندازۀ قدرت، درخت رذالت را از دل بکند و درخت فضيلت به جاي آن بکارد، بارور کند و از ميوۀ آن خود و ديگران بهره‌مند شوند. و اين کار به قول پيامبر اکرم(ص) «جهاد اکبر»[2] است و کاري بسيار مشکل است و در عین حال بسيار لازم می‌باشد.
صفات رذيله بيش از چهل صفت است، چنانچه ضدِّ آنها، یعنی صفات حسنه هم بيش از چهل صفت است و علماي علم اخلاق در هر کدام از آنها حرف‌ها دارند. مهم‌ترین و خطرناکترینِ صفات رذيله عبارتند از: حسد، کبر، منيّت و خودخواهي، عصبيّت و لجاجت، غرور، عجب، حبّ دنيا، جهل مرکّب، سوء‌ظن، کينه‌توزي، غضب، بخل، جبن و پستي و بي‌شخصيّتي که به آن «آفت نفس» مي‌گويند.
پيروي از صفات رذیله و حکومت يکي از آن صفات بر دل، انسان را بد بخت و جهنّمي مي‌کند.
مهم‌ترین و بهترینِ فضائل و صفات حسنه نیز که انسان را خوشبخت و بهشتي مي‌کند، عبارتند از: خيرخواهي و ديگرگرائي براي خلق خدا، تواضع، انعطاف پذیری و قبول کردن حق، فريب نخوردن از نفس امّاره، اعمال را در مقابل نعمت‌ها پوچ و هيچ دانستن، شناختن دنيا و دانستن این‌که فريبي بيش نیست، حسن ظن به ديگران و حالت توجيه داشتن در اعمال ديگران که در فقه به آن «اصالة الصّحه» مي‌گويند، علم به احکام دين، اخلاق دين و اعتقادات ديني، حلم در مقابل ناملايمات، سخاوت، شجاعت، علو همّت و مردانگي، عطوفت و مهرباني و به دل نگرفتن بدي‌ها از ديگران که قرآن آن را صفح مي‌داند.
در علم اخلاق، بيش از ده راه و روش براي تهذيب نفس بیان شده است و بهترين روش که قرآن بر آن پافشاري دارد، تقيّد به ظواهر شرع است. به‌گونه‌ای که اگر کسي جداً اهميّت به واجبات مخصوصاً نماز اوّل وقت و در مسجد و با جماعت بدهد، و به مستحبّات نیز اهميّت بدهد، مخصوصاً با نماز شب، قرآن، دعا و توسّل انس داشته باشد. همچنین به اجتناب از گناه اهميّت بدهد و اگر گناهي جلو آمد با توبه و عذرخواهي از خداوند تعالي آن را رفع کند، مي‌تواند خودسازي کند.
اساساً اعمال انسان در پرورش صفات حسنه و صفات رذيله بسيار مؤثّر است، نظير آب که در پرورش درخت تأثیر دارد. چنانچه اگر آب به درخت داده نشود، به مرور زمان مي‌خشکد و نیز پرورش و شادي آن درخت، در اثر آبیاری است.
نکتۀ مهم دیگر که قرآن کریم بر آن نیز تأکيد دارد اينکه: همان‌گونه که اعمال انسان در پرورش صفات درون او تأثير به‌سزائي دارد، صفات حسنه و رذيله نیز در اعمال نیک و بد آدمی اثرات مهمّی دارد.
]قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلي شاكِلَتِه[[3]
از کوزه برون طراود آنچه در او است.
با توجّه به لزوم خودسازی و تهذیب نفس و با عنایت به نکاتی که بیان گردید، در این بخش از کتاب، بعضي از گناهاني که از صفات رذيله سرچشمه مي‌گيرد، تبیین می‌گردد تا با پرهیز و اجتناب از آن گناهان، گامی در راه خودسازی و ریشه‌کن کردن صفات رذیله برداشته شود.
[1]. شمس / 10-9
[2]. الکافي، ج 5، ص 12: «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ% أَنَّ النَّبِيَّ(ص) بَعَثَ بِسَرِيَّةٍ فَلَمَّا رَجَعُوا قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِيَ الْجِهَادُ الْأَكْبَرُ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ(ص) وَ مَا الْجِهَادُ الْأَكْبَرُ؟ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ.»
[3]. اسراء / 84
